10. ทุติยเสขสุตฺตวณฺณนา

[90] ทสเม อติปาโตวาติ สพฺพรตฺติํ นิทฺทายิตฺวา พลวปจฺจูเส โกฏิสมฺมุญฺชนิยา โถกํ สมฺมชฺชิตฺวา มุขํ โธวิตฺวา ยาคุภิกฺขตฺถาย ปาโตว ปวิสติฯ ตํ อติกฺกมิตฺวาติ คิหิสํสคฺควเสน กาลํ วีตินาเมนฺโต มชฺฌนฺหิกสมยํ อติกฺกมิตฺวา ปกฺกมติฯ ปาโตเยว หิ คามํ ปวิสิตฺวา ยาคุํ อาทาย อาสนสาลํ คนฺตฺวา ปิวิตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน นิปนฺโน นิทฺทายิตฺวา มนุสฺสานํ โภชนเวลาย ‘‘ปณีตภิกฺขํ ลภิสฺสามี’’ติ อุปกฏฺเฐ มชฺฌนฺหิเก อุฏฺฐาย ธมฺมกรเณน อุทกํ คเหตฺวา อกฺขีนิ ปุญฺฉิตฺวา ปิณฺฑาย จริตฺวา ยาวทตฺถํ ภุญฺชิตฺวา คิหิสํสฏฺโฐ กาลํ วีตินาเมตฺวา มชฺฌนฺเห วีติวตฺเต ปฏิกฺกมติฯ

อปฺปิจฺฉกถาติ, ‘‘อาวุโส, อตฺริจฺฉตา ปาปิจฺฉตาติ อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ เตสุ อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ‘‘เอวรูปํ อปฺปิจฺฉตํ สมาทาย วตฺติตพฺพ’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตา กถาฯ ตีหิ วิเวเกหีติ กายวิเวโก, จิตฺตวิเวโก, อุปธิวิเวโกติ อิเมหิ ตีหิ วิเวเกหิฯ ตตฺถ เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺฐาติ, เอโก จรติ, เอโก วิหรตีติ อยํ กายวิเวโก นามฯ อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปน จิตฺตวิเวโก นามฯ นิพฺพานํ อุปธิวิเวโก นามฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ – ‘‘กายวิเวโก จ วิเวกฏฺฐกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํ, จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ, อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตาน’’นฺติ (มหานิ. 57)ฯ ทุวิธํ วีริยนฺติ กายิกํ, เจตสิกญฺจ วีริยํฯ สีลนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลํฯ สมาธินฺติ วิปสฺสนาปาทกา อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ วิมุตฺติกถาติ วา อริยผลํ อารพฺภ ปวตฺตา กถาฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

ทุติยเสขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เถรวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(10) 5. กกุธวคฺโค

1-10. ปฐมสมฺปทาสุตฺตาทิวณฺณนา

[91-100] ปญฺจมสฺส ปฐเม ทุติเย จ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ ตติเย อาชานนโต อญฺญา, อุปริมคฺคปญฺญา เหฏฺฐิมมคฺเคน ญาตปริญฺญาย เอว ชานนโตฯ ตสฺสา ปน ผลภาวโต มคฺคผลปญฺญา ตํสหคตา สมฺมาสงฺกปฺปาทโย จ อิธ ‘‘อญฺญา’’ติ วุตฺตาฯ อญฺญาย พฺยากรณานิ อญฺญาพฺยากรณานิฯ เตเนวาห ‘‘อญฺญาพฺยากรณานีติ อรหตฺตพฺยากรณานี’’ติฯ อธิคตมาเนนาติ อปฺปตฺเต ปตฺตสญฺญี, อนธิคเต อธิคตสญฺญี หุตฺวา อธิคตํ มยาติ มาเนนฯ จตุตฺถาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

ปฐมสมฺปทาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กกุธวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

3. ตติยปณฺณาสกํ

(11) 1. ผาสุวิหารวคฺโค

1-4. สารชฺชสุตฺตาทิวณฺณนา

[101-4] ตติยสฺส ปฐเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ ทุติเย ปิณฺฑปาตาทิอตฺถาย อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตฏฺฐานํ โคจโร, เวสิยา โคจโร อสฺสาติ เวสิยาโคจโร, มิตฺตสนฺถววเสน อุปสงฺกมิตพฺพฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ เวสิยา นาม รูปูปชีวินิโย, ตา มิตฺตสนฺถววเสน น อุปสงฺกมิตพฺพา สมณภาวสฺส อนฺตรายกรตฺตา, ปริสุทฺธาสยสฺสปิ ครหาเหตุโต, ตสฺมา ทกฺขิณาทานวเสน สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา อุปสงฺกมิตพฺพํฯ วิธวา วุจฺจนฺติ มตปติกา, ปวุตฺถปติกา วาฯ ถุลฺลกุมาริโยติ มหลฺลิกา อนิวิทฺธา กุมาริโยฯ ปณฺฑกาติ นปุํสกาฯ เต หิ อุสฺสนฺนกิเลสา อวูปสนฺตปริฬาหา โลกามิสนิสฺสิตกถาพหุลา, ตสฺมา น อุปสงฺกมิตพฺพาฯ ภิกฺขุนิโย นาม อุสฺสนฺนพฺรหฺมจริยาฯ ตถา ภิกฺขูปิฯ อญฺญมญฺญํ วิสภาควตฺถุภาวโต สนฺถววเสน อุปสงฺกมเน กติปาเหเนว พฺรหฺมจริยนฺตราโย สิยา, ตสฺมา น อุปสงฺกมิตพฺพา, คิลานปุจฺฉนาทิวเสน อุปสงฺกมเน สโตการินา ภวิตพฺพํฯ ตติยจตุตฺถานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

สารชฺชสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ผาสุวิหารสุตฺตวณฺณนา

[105] ปญฺจเม เมตฺตา เอตสฺส อตฺถีติ เมตฺตํ, ตํสมุฏฺฐานํ กายกมฺมํ เมตฺตํ กายกมฺมํฯ เอส นโย เสสทฺวเยปิฯ อาวีติ ปกาสนํฯ ปกาสภาโว เจตฺถ ยํ อุทฺทิสฺส ตํ กายกมฺมํ กรียติ, ตสฺส สมฺมุขภาวโตติ อาห ‘‘สมฺมุขา’’ติฯ รโหติ อปฺปกาสํฯ อปฺปกาสตา จ ยํ อุทฺทิสฺส ตํ กายกมฺมํ กรียติ, ตสฺส อปจฺจกฺขภาวโตติ อาห ‘‘ปรมฺมุขา’’ติฯ อิมานิ เมตฺตกายกมฺมาทีนิ ภิกฺขูนํ วเสน อาคตานิ เตสํ เสฏฺฐปริสภาวโต, คิหีสุปิ ลพฺภนฺติเยวฯ ภิกฺขูนญฺหิ เมตฺตจิตฺเตน อาภิสมาจาริกปูรณํ เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม ฯ คิหีนํ เจติยวนฺทนตฺถาย โพธิวนฺทนตฺถาย สงฺฆนิมนฺตนตฺถาย คมนํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺเฐ ภิกฺขู ทิสฺวา ปจฺจุคฺคมนํ ปตฺตปฺปฏิคฺคหณํ อาสนปญฺญาปนํ อนุคมนนฺติ เอวมาทิกํ เมตฺตํ กายกมฺมํ นามฯ ภิกฺขูนํ เมตฺตจิตฺเตน อาจารปญฺญตฺติสิกฺขาปนํ กมฺมฏฺฐานกถนํ ธมฺมเทสนา เตปิฏกมฺปิ พุทฺธวจนํ เมตฺตํ วจีกมฺมํ นามฯ คิหีนํ ‘‘เจติยวนฺทนาย คจฺฉาม, โพธิวนฺทนาย คจฺฉาม, ธมฺมสฺสวนํ กริสฺสาม, ทีปมาลํ ปุปฺผปูชํ กริสฺสาม, ตีณิ สุจริตานิ สมาทาย วตฺติสฺสาม, สลากภตฺตาทีนิ ทสฺสาม, วสฺสาวาสิกํ ทสฺสาม, อชฺช สงฺฆสฺส จตฺตาโร ปจฺจเย ทสฺสาม, สงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา ขาทนียาทีนิ สํวิทหถ, อาสนานิ ปญฺญเปถ, ปานียํ อุปฏฺฐเปถ, สงฺฆํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา อาเนถ, ปญฺญตฺตาสเน นิสีทาเปถ, ฉนฺทชาตา อุสฺสาหชาตา เวยฺยาวจฺจํ กโรถา’’ติอาทิกถนกาเล เมตฺตํ วจีกมฺมํ นามฯ ภิกฺขูนํ ปาโตว อุฏฺฐาย สรีรปฺปฏิชคฺคนํ กตฺวา เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา วตฺตาทีนิ กตฺวา วิวิตฺตเสนาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ วิหาเร ภิกฺขู สุขี โหนฺตุ อเวรา อพฺยาปชฺชา’’ติ จินฺตนํ เมตฺตํ มโนกมฺมํ นาม, คิหีนํ ‘‘อยฺยา สุขี โหนฺตุ อเวรา อพฺยาปชฺชา’’ติ จินฺตนํ เมตฺตํ มโนกมฺมํ นามฯ

ตตฺถ นวกานํ จีวรกมฺมาทีสุ สหายภาวคมนํ สมฺมุขา กายกมฺมํ นาม, เถรานํ ปน ปาทโธวนสิญฺจนพีชนทานาทิเภทมฺปิ สพฺพํ สามีจิกมฺมํ สมฺมุขา กายกมฺมํ นาม, อุภเยหิปิ ทุนฺนิกฺขิตฺตานํ ทารุภณฺฑาทีนํ เตสุ อวญฺญํ อกตฺวา อตฺตนา ทุนฺนิกฺขิตฺตานํ วิย ปฏิสามนํ ปรมฺมุขา เมตฺตํ กายกมฺมํ นามฯ ‘‘เทวตฺเถโร ติสฺสตฺเถโร’’ติ วุตฺตํ เอวํ ปคฺคยฺหวจนํ สมฺมุขา เมตฺตํ วจีกมฺมํ นาม, วิหาเร อสนฺตํ ปน ปฏิปุจฺฉนฺตสฺส ‘‘กุหิํ อมฺหากํ เทวตฺเถโร, กุหิํ อมฺหากํ ติสฺสตฺเถโร, กทา นุ โข อาคมิสฺสตี’’ติ เอวํ ปิยวจนํ ปรมฺมุขา เมตฺตํ วจีกมฺมํ นามฯ เมตฺตาสิเนหสินิทฺธานิ ปน นยนานิ อุมฺมีเลตฺวา ปสนฺเนน มุเขน โอโลกนํ สมฺมุขา เมตฺตํ มโนกมฺมํ นาม, ‘‘เทวตฺเถโร ติสฺสตฺเถโร อโรโค โหตุ อพฺยาปชฺโช’’ติ สมนฺนาหรณํ ปรมฺมุขา เมตฺตํ มโนกมฺมํ นามฯ กามญฺเจตฺถ เมตฺตาสิเนหสินิทฺธานํ นยนานํ อุมฺมีลนํ, ปสนฺเนน มุเขน โอโลกนญฺจ เมตฺตํ กายกมฺมเมวฯ ยสฺส ปน จิตฺตสฺส วเสน นยนานํ เมตฺตาสิเนหสินิทฺธตา, มุขสฺส จ ปสนฺนตา, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เมตฺตํ มโนกมฺมํ นามา’’ติฯ สมาธิสํวตฺตนปฺปโยชนานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิฯ

สมานสีลตํ คโตติ เตสุ เตสุ ทิสาภาเคสุ วิหรนฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ สมานสีลตํ คโตฯ ยายนฺติ ยา อยํ มยฺหญฺเจว ตุมฺหากญฺจ ปจฺจกฺขภูตาฯ ทิฏฺฐีติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ อริยาติ นิทฺโทสาฯ นิยฺยาตีติ วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสรติ นิคฺคจฺฉติฯ สยํ นิยฺยนฺตีเยว หิ ตํสมงฺคิปุคฺคลํ วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาเปตีติ วุจฺจติฯ ยา สตฺถุ อนุสิฏฺฐิ, ตํ กโรตีติ ตกฺกโร , ตสฺส, ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชกสฺสาติ อตฺโถฯ ทุกฺขกฺขยายาติ สพฺพทุกฺขกฺขยตฺถํฯ ทิฏฺฐิสามญฺญคโตติ สมานทิฏฺฐิภาวํ อุปคโตฯ

ผาสุวิหารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6-10. อานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[106-110] ฉฏฺเฐ อธิสีเลติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, สีลนิมิตฺตํ น อุปวทติ น นินฺทตีติ อตฺโถฯ อตฺตนิ กมฺเม จ อนุ อนุ เปกฺขติ สีเลนาติ อตฺตานุเปกฺขีฯ สตฺตมาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

อานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ผาสุวิหารวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(12) 2. อนฺธกวินฺทวคฺโค

1-4. กุลูปกสุตฺตาทิวณฺณนา

[111-114] ทุติยสฺส ปฐเม อสนฺถเวสุ กุเลสุ วิสฺสาโส เอตสฺสาติ อสนฺถววิสฺสาสีฯ อนิสฺสโร หุตฺวา วิกปฺเปติ สํวิทหติ สีเลนาติ อนิสฺสรวิกปฺปีฯ วิสฺสฏฺฐานิ วิสุํ ขิตฺตานิ เภเทน อวตฺถิตานิ กุลานิ ฆฏนตฺถาย อุปเสวติ สีเลนาติ วิสฺสฏฺฐุปเสวีฯ ทุติยาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

กุลูปกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-13. มจฺฉรินีสุตฺตาทิวณฺณนา

[115-123] ปญฺจเม อาวาสมจฺฉริยาทีนิ ปญฺจ อิธ ภิกฺขุนิยา วเสน อาคตานิ, ภิกฺขุสฺส วเสนปิ ตานิ เวทิตพฺพานิฯ อาวาสมจฺฉริเยน หิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาคนฺตุกํ ทิสฺวา ‘‘เอตฺถ เจติยสฺส วา สงฺฆสฺส วา ปริกฺขาโร ฐปิโต’’ติอาทีนิ วตฺวา สงฺฆิกอาวาสํ น เทติฯ กุลมจฺฉริเยน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ เตหิ เตหิ การเณหิ อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน อุปฏฺฐาเก กุเล อญฺเญสํ ปเวสมฺปิ นิวาเรติฯ ลาภมจฺฉริเยน สมนฺนาคโต สงฺฆิกมฺปิ ลาภํ มจฺฉรายนฺโต ยถา อญฺเญ น ลภนฺติ, เอวํ กโรติ อตฺตนา วิสมนิสฺสิตตาย พลวนิสฺสิตตาย จฯ วณฺณมจฺฉริเยน สมนฺนาคโต อตฺตโน วณฺณํ วณฺเณติ, ปเรสํ วณฺเณ ‘‘กิํ วณฺโณ เอโส’’ติ ตํ ตํ โทสํ วทติฯ วณฺโณติ เจตฺถ สรีรวณฺโณปิ, คุณวณฺโณปิ เวทิตพฺโพฯ

ธมฺมมจฺฉริเยน สมนฺนาคโต – ‘‘อิมํ ธมฺมํ ปริยาปุณิตฺวา เอโส มํ อภิภวิสฺสตี’’ติ อญฺญสฺส น เทติฯ โย ปน – ‘‘อยํ อิมํ ธมฺมํ อุคฺคเหตฺวา อญฺญถา อตฺถํ วิปริวตฺเตตฺวา นาเสสฺสตี’’ติ ธมฺมนุคฺคเหน วา – ‘‘อยํ อิมํ ธมฺมํ อุคฺคเหตฺวา อุทฺธโต อุนฺนโฬ อวูปสนฺตจิตฺโต อปุญฺญํ ปสวิสฺสตี’’ติ ปุคฺคลานุคฺคเหน วา น เทติ, น ตํ มจฺฉริยํฯ ธมฺโมติ เจตฺถ ปริยตฺติธมฺโม อธิปฺเปโตฯ ปฏิเวธธมฺโม หิ อริยานํเยว โหติ, เต จ นํ น มจฺฉรายนฺติ มจฺฉริยสฺส สพฺพโส ปหีนตฺตาติ ตสฺส อสมฺภโว เอวฯ ตตฺถ อาวาสมจฺฉริเยน โลหเคเห ปจฺจติ, ยกฺโข วา เปโต วา หุตฺวา ตสฺเสว อาวาสสฺส สงฺการํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา จรติฯ กุลมจฺฉริเยน อปฺปโภโค โหติฯ ลาภมจฺฉริเยน คูถนิรเย นิพฺพตฺตติ, สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา ลาภํ มจฺฉรายิตฺวา ปุคฺคลิกปริโภเคน วา ปริภุญฺชิตฺวา ยกฺโข วา เปโต วา มหาอชคโร วา หุตฺวา นิพฺพตฺตติฯ วณฺณมจฺฉริเยน ภเวสุ นิพฺพตฺตสฺส วณฺโณ นาม น โหติฯ ธมฺมมจฺฉริเยน กุกฺกุฬนิรเย นิพฺพตฺตติฯ ฉฏฺฐาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

มจฺฉรินีสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อนฺธกวินฺทวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ